مصاحبه با دکتر مهدی زارع در مورد زلزله کرمانشاه

مصاحبه با دکتر مهدی زارع مدیر گروه مهندسی زلزله شناسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در مورد علل و مسایل مربوط به زلزله کرمانشاه

زلزله اخیر در کرمانشاه باعث بروز شایعاتی در شبکه های اجتماعی شده است که باعث منحرف شدن اذهان عمومی شده است. شایعاتی نطیر پروژه هارپ. اگر مصاحبه ای که با آقای دکتر مهدی زارع مدیر گروه مهندسی زلزله شناسی و استاد تمام پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در مورد علل و مسایل مربوط به زلزله کرمانشاه و هر آنچه که مربوط به این زلزله است انجام شده است با دقت مطالعه کنید می توانید پاسخ بسیاری از سوالات خود را در مورد زلزله کرمانشاه پیدا کنید:

-جناب دکتر لطفا جهت آشنایی دوستان و به زبان ساده تعریف زلزله و علت وقوع آنرا تشریح فرمایید.

زلزله – به ویژه زلزله های ایران – به دلیل گسیختگی ناگهانی در گسلهای فعال رخ می دهد. بازشدن دریای سرخ در حد فاصل شبه جزیره عربستان و شمال آفریقا، دلیل این موضوع است. مناطقی مانند عربستان و ورقه عربی عمدتا به لحاظ زمین شناختی در وضعیت پایدار هستند؛ بنابراین در چنین مناطقی با وجود تغییر شکل کمی که رخ می دهد، زلزله های کمی هم می آید ولی حرکت همین بخش نسبتا پایدار به سمت ایران و فشار مداومش به پوسته زمین در فلات ایران موجب کوتاه شدگی فلات ایران می شود.

بخشی از این تغییر شکل در پوسته به صورت زلزله در ایران رخ می دهد. زلزله ها در منطقه جنوب ایران مثلا در شهر بندرعباس بیش از هر جای دیگر ایران رخ می دهد و در شهر آبادان کمتر از هر جای دیگری و این به موقعیت این شهرها در نزدیکی یا دوری از مناطق و گسل های فعال در پوسته ایران بستگی دارد.

نتیجه این باز شدن بر روی فلات ایران، کوتاه شدگی این فلات در حدود ۳۰ میلیمتر در سال است که حدود ۱۰ میلیمتر از این کوتاه شدگی در زاگرس و حدود ۲۰ میلیمتر نیز در ایران مرکزی، البرز، کپه داغ و شرق ایران رخ می دهد.

ضمنا فلات آناتولی (ترکیه)  نیز به میزان کلی حدود ۲۰ میلیمتر در سال حرکتی به سمت غرب دارد. در اثر این تغییر شکل، رشته کوه های زاگرس در جنوب غرب و البرز و کپه داغ در شمال و شمال غرب ایران و همچنین یک پهنه فرورانش در جنوب شرق در ناحیه مکران و در مرز برخورد زاگرس به فلات ایران در پهنه گسله زاگرس شکل گرفته است.

همچنین چین خوردگی و گسلش و وقوع زمین لرزه ها نیز حاصل همین تغییر شکل و کوتاه شدگی است. محققان نشان داده اند که بالاآمدگی و فرآیش رشته کوه های زاگرس در حدود ۵ میلیون سال اخیر موجب شده است که میزان کوتاه شدگی و نزدیک شدن دو ورقه عربی و ایران در این مدت حدود ۳۰ درصد کمتر شود.

بر اساس برآوردهایی که تاکنون صورت گرفته، به طور متوسط حدود ۱۰ درصد از میزان تغییر شکل در پوسته زمین در ایران به صورت رخداد زمین لرزه (و حدود ۹۰ درصد به صورت بی لرزه) خود را نشان می دهد. این میزان در رشته کوه های زاگرس در جنوب غرب ایران حدود ۳ درصد به صورت رخداد زمین لرزه و در شمال ایران (به ویژه در ناحیه البرز و کپه داغ) به حدود بیش از  ۳۰ درصد (حدود ۷۰ درصد بی لرزه) و حدود ۱۳ درصد در ناحیه لوت در شرق ایران می رسد. بنابراین می توان متوجه شد که چرا در رشته کوه های زاگرس بیشتر رخداد زمین لرزه ها با بزرگای کم تا متوسط است و در عوض در شمال و مرکز ایران زمین لرزه های با بزرگای بیش از ۷ بیشتر مشاهده می شوند. و البته این موضوع نشان می دهد که بیشتر آزاد شدن انرژی و تغییر شکل خوشبختانه به صورت بی لرزه است.

-نکته ای که اشاره فرمودید در زاگرس زلزله های با بزرگای کم و متوسط با تکرار بیشتر رخ می دهند. آیا زلزله ۷.۳  کرمانشاه استثنا است؟

بله، درست است که در زاگرش بیشتر زلزله های با بزرگای کم تا متوسط رخ می دهند، ولی واقعیت دیگر آن است که زلزله های بزرگ در زاگرس استثنایی نیستند، مثلا در زمینلغزش کبیر کوه (سیمره) ابعاد زمینلغزش نماد رخداد زمینلرزه ای بر روی همین مرز خمیدگی جبهه کوهستان زاگرس می دانند، که بزرگای آن احتمالا ۸ بوده است. یا  بازگشت زمین لرزه های با بزرگای ۷.۵ برای هر ۵۰۰۰ سال یکبار روی گسل برازجان در همین زاگرس با مطالعات دیرینه لرزه شناسی نشان داده شده است.

بنابراین علی رغم لینکه زلزله های با بزرگای ۷ یا بزرگتر بسیار کم در زاگرس می دهد، ولی استثنایی نیستند و امکان رخداد دارند. مانند همین زلزله ۲۱-۸-۹۶ ازگله سرپل ذهاب.

-پرسشی عامیانه که مطرح می شود هارپ و اثرات آن می باشد؟! هارپ چیست؟ کاربرد آن چیست؟ اثر آن در وقوع زلزله و زلزله اخیر کرمانشاه چه بوده است؟

سیستم هارپ را یک پروژه پژوهشی دانست که در سال ۱۹۹۳ برای بررسی و پژوهش درباره لایه یونوسفر با استفاده از امواج رادیویی ELF/ULF/VLF تاسیس شده‌ است.

این تاسیسات مشترکا توسط نیروهای هوایی و دریایی آمریکا، دانشگاه آلاسکا در فیربنکس و نزدیک به ۱۵ دانشگاه آمریکایی دیگر اداره و استفاده می‌شود.

بر این اساس «هارپ» پروژه‌ای علمی است و از طریق آن دانشمندان با ایجاد تغییراتی در یونوسفر که دورترین و ناشناخته‌ترین بخش جو زمین است، امکان مطالعه در مورد آن را پیدا کرده و آن را به صورت یک آزمایشگاه طبیعی در می‌آورند.

اینکه بتوان با این فناوری هارپ یا انفجار یا تحریک زلزله‌های مهمی مانند زلزله بم ۵ دی ماه ۱۳۸۲ یا زلزله سراوان در ۲۷ فروردین ۹۲  ایجاد کرد، جواب منفی است؛ چون مثلا ژرفای زلزله بم در ۸ کیلومتری بوده و زلزله سراوان در ژرفای ۶۳ کیلومتری رخ داده است. یا مثلا در زلزله ازگله سرپل ذهاب ، ژرفای زلزله ۲۳ کیلومتر بوده است.

هیچ بشری در هیچ جا حتی با فناوری هارپ نتوانسته پدیده‌ای طبیعی در این ژرفا را تحریک کند یا بر آن اثر بگذارد. اثر بشر از طریق هارپ یا فناوری‌های دیگر معمولا بر پدیده‌هایی است که در سطح زمین یا نزدیک آن رخ می‌دهند. بنابراین اغراق در این مساله به شبه علم و طرح مسائل غیر علمی و باورهای غیر واقع‌بینانه می‌انجامد. ضمنا پدیده‌ای مانند زلزله‌ها از نظر اندازه و مکانیسم امروزه توسط ده‌ها، صد و گاه هزاران ایستگاه لرزه‌نگاری در جهان ثبت و رصد می‌شوند و این طور نیست که کسی بتواند با نظریه‌های خیالی آنها را توضیح دهد.

به نظر می‌رسد با استفاده از فناوری «هارپ» بتوان زلزله‌های کوچک و سطحی را در سطح زمین تحریک کرد. بنابراین انتظار تحریک رخداد زمین‌لرزه‌ای تا بزرگای حدود ۳ را چه بسا بتوان از این فناوری داشت. ولی زلزله‌های شدید و مخرب شناخته شده تاکنون همگی زمین‌ساختی (ناشی از جنبش در گسل‌های فعال) بوده‌اند و جنبش در آنها نه ربطی به «هارپ» داشته و نه به انفجارهای مختلف از جمله هسته‌ای یا غیر آن.

-مدت زمانی که زلزله اتفاق می افتد و یا احساس می شود معمولا چند ثانیه است؟

بستگی دارد به اینکه که زلزله کجا رخ می دهد و در چه عمقی و با چه بزرگایی. ولی به طور کلی زلزله های زاگرس با دوام کوتاهتر و زلزله های البرز و ایران مرکزی معمولا با دوام طولانی تری رخ می دهند.

رکورد اخیر در زلزله ازگله کوتاه بوده – کل رکورد ۹۰ ثانیه بود- ولی  دوام بخش شدید رکورد حدود ۲۰ ثانیه بود.

-چرا هنوز زلزله کرمانشاه، پس لرزه بالای ۴.۸ ریشتر نداشته؟ آیا ممکن است حوادثی که قبلا در شرق کشور رخ داده این منطقه هم رخ بدهد؟ مثلا زمین لرزه .۷.۴ ریشتر طبس سال بعد دوباره شش ریشتر داشته است.

موجب تعجب ما – زلزله شناسان – هم هست. ما هم فکر می کنیم همچنان پسلرزه های بزرگتری رخ دهند. به همین خاطر است که من مدام در مصاحبه های خودم اشاره می کنم که پسلرزه بزرگتر نیز ممکن است.

-پس امکان رخ داد بین ۶.۰ تا ۶.۹ هست ؟

بله

– پس لرزه ها تا کی ادامه دارند و با چه بزرگایی، آیا قدرت تحریب دارند؟ آیا زلزله بزرگتر رخ می دهد؟

تا حداقل یک سال آینده فکر می کنیم پسلرزه ها ادامه دارد. پیش بینی می شود بزرگی پس لرزه ها به ۵ تا ۶ هم برسد که تاکنون بزرگترین پس لرزه ۴.۷ ریشتر بوده است. احتمال وقوع زمین لرزه دیگر در همان گسل بسیار کم است، اما کسی نمی تواند ادعا کند که این احتمال وجود ندارد. گسل های دیگر نیز احتمالات مربوط به خود را دارند اما احتمال وقوع زمین لرزه دیگر در منطقه کرمانشاه در همان گسل بسیار اندک است. اگر گسل دیگر با گسل کرمانشاه تلاقی داشته باشد احتمال دارد پس از وقوع زمین لرزه ۷.۳ ریشتری، زمین لرزه دیگری نیز رخ دهد در واقع دو گسل تلاقی همانند دومینو می توانند یکدیگر را به حرکت دربیاورند. احتمال رخداد زلزله در تلاقی دو گسل قابل بررسی است و روش های مطالعاتی به خصوصی دارد، اما تا کنون چنین بررسی انجام نشده است اما در اولویت کاری ما قرار دارد.

-تاثیر زلزله ازگله بر فعال سازی گسل های منطقه چیست؟ مثلا بروجرد سال ۸۵ زلزله۶/۱ریشتری داشتیم از هفته گذشته تا به حال هر دوسه روزی اینحا زلزله داریم.

اثر زلزله ازگله بر گسل های پیرامون خواهد بود. نه الزاما بر بروجرد یا مهران یا تهران.

-علت دیده شدن نور در آسمان که توسط بسیاری از مردم کرمانشاه گزارش شده چیست؟

اهالی منطقه زلزله زده در روستاهای کوئیک و امام عباس و … گفتند که حالتی شبیه رعد و برق در آسمان در هنگام زلزله دیده اند و طول مدت این اتفاق هم بیش از ۸ تا ۱۰ ثانیه نبوده است. این موضوع در زلزله منجیل هم از سوی مردم گزارش شده و درست است و به اشتعال گاز های متصاعد شده در محدوده گسله در هنگام گسلش مربوط است.

-آیا این زلزله یک انفجار بود یا واقعا یازمین لرزه بود؟

انفجار نبود و نمی توانست باشد، چرا که عمقش ۲۳ کیلومتر بوده و نگاشتش موجود است و کاملا یک زلزله طبیعی است.

-آقای آیا دکتر گسل پاوه ربطی به گسل ازگله و سرپل دارد؟ و آیا خطر برای این منطقه هم پیش بینی می شود؟

پاوه در شمال منطقه هست و اینکه این منطقه زلزله ازگله در نزدیک ناحیه بوده موجب شده که مردم در پاوه این اتفاق را خیلی شدید حس کنند. اگر پسلرزه شدیدی بیاید قاعدتا پاوه به همان ترتیب قبل مجددا خواهد لرزید.

-کوه های پاوه تا چه اندازه می توانند از شدت زلزله کم کنند؟

کوه های پاوه نمی توانند رخداد زلزله یا احتمال آن را کم یا زیاد کنند.

-آقای دکتر پس لرزه ها تعدادشون زیاده، نگران کننده است یا جای امیدواریه؟

همه پسلرزه ها، زلزله هستند، این اصطلاحی است که ما به زلزله های بعدی که رخدادشان وابسته به لرزه بزرگتر اصلی است می دهیم. بنابراین چه پسلرزه های بزرگتر از ۵ و چه کوچکتر، اگر وابسته به همان گسلی باشند که زلزله ۲۱-۸-۹۶ را ایجاد کرده، و بعد از ۲۱ -۸-۹۶ رخ دهد (در طی یکسان آینده) همگی پسلرزه هستند.پسلرزه ها طبیعی بوده اند، جز اینکه پسلرزه با بزرگای بیش از ۵ هنوز رخ نداده که ممکن است رخ دهد.

– تعداد پس لرزه ها اگر به  بالای ۱۰۰۰تا برسه آیا خطرناکن یا نه؟

این ها شایعات بی معنی است. هیچ پایه علمی ندارد که پسلرزه اگر به ۱۰۰۰ تا برسد اتفاق خاصی می افتد.

نگرانی یا امیدواری ما در مقابل احتمال رخداد های بعدی به این موضوع بر می گردد که چقدر آماده ایم و وضعیت منطقه چگونه است.

-به نظر شما با توجه به شرایط موجود آیا آموزش و مانور زلزله ضروری نیست؟

چرا حتما ضروری است و همین مانور ۸ آذر برای مدارس به نظرم هفته آینده فرصت مهمی است که به ویژه در استان کرمانشاه باید خیلی جدی گرفته شود. اصول ساده و اولیه هم با بچه ها تمرین شود، کافی است، همین اطلاعات ایمنی اولیه می تواند جان خیلی ها را نجات دهد.

-در بازدید تعدای از روستاهای شهرستان ثلاث که داشتیم در چندین مورد سازهای گلی یا سنگی  و با  سقف تیر چوب مشکل نداشتن ولی ساختمان هایی ماسونری علی الرغم رعایت آیین نامه ۲۸۰۰ ویرایش دوم  دچار ترکهای برشی در  دیوارها  شده و عملا غیر قابل استفاده می باشند. دلیل پدیده رزونانس می تونه باشه یا وزن سازه یا موضوع دیگر؟

بله پدیده رزونانس هم به دلیل اثر خاک و هم به دلیل توپوگرافی و هم به دلیل وضعیت نزدیک گسل در این زلزله احتمالا در جاهای مختلف موجب آسیب بیشتر شده است.

-الان امکان داره پاوه دوباره زلزله شدید به اندازه شب اول رو تجربه کند؟

در همان منطقه که زلزله ۷.۳ رخ داده احتمالش خیلی کم است که مشابهش فعلا تکرار شود (احتمالش صفر نیست ولی خیلی خیلی کم است).

-با این شرایط غیر استاندارد منازل در منطقه راهکار چیست؟

دعا کنیم که اتفاق بدی نیافتد و اینکه هر کاری که درست است و بلد هستیم انجام دهیم.

-ما بیشترین تخریب رو در دشت ذهاب شاهد هستیم. پس چه جوریه که مرکز زلزله ازگله است؟

دلیلش وجود تشدید در اثر اثر خاک، کیفیت بد بناها (به ویژه بناهای جدید) و همچنین اثر جهت پذیری (اثر حرکت گسیختگی به سوی سر پل ذهاب) است.

-وضعیت زلزله خیزی مناطق پاوه، جوانرود و روانسر چگونه است؟ آیا وقوع زلزله با بزرگای بیش از ۶ در این مناطق وجود دارد؟

احتمال احساس شدن زمینلرزه در این نواحی وجود دارد. احتمال رخداد زلزله در هیچ جا که زمینساخت فعالی دارد را نمی توان صفر در نظر گرفت، ولی در منطقه یاد شده از سوی شما انتظار می رود پسلرزه ها و زلزله های شدیدی که در پهنه ازگله رخ میدهند، آنجا با تکان شدید حس شوند.

-جناب دکتر لطفا اثرات احداث سدهای بزرگ در زلزله های القایی و دیدگاه خود را در این خصوص بفرمایید؟

سدهای بزرگ با مخزن بیش از ۲۰۰ میلیون متر مکعب می توانند موجب تحریک وقوع زلزله شوند. ولی در این منطقه شواهدی اینگونه برای تحریک گسلش آن هم در عمق ۲۳ کیلومتری نداریم.

-از آخرین زلزله بزرگ در تهران و بیش از ۷ ریشتر بیش از ۱۸۰ سال (؟)می گذرد، آیا باز رخ خواهد داد؟ تهران چقدر اماده است؟!

در مورد تهران به لحاظ آماری هر ۲۰۰ سال انتظار وقوع یک زمینلرزه با بزرگای حدود ۷ منطقی است، ولی اینکه دقیقا راس ۲۰۰مین سال این اتفاق بیافتد، چنین نیست.

با تشکر از شما که وقت خود را در اختیار ما گذاشتید.

بیشتر بخوانید:

اختصاصی وردنگار: هارپ سلاح مخفی برای زلزله و جنگ الکترومغناطیسی+ ویدئو