آموزش مهارت های ورزشی به کودکان مبتلا به درخودماندگی یا اوتیسم

درخودماندگی یا اوتیسم یک اختلال پیچیده و چند وجهی تکامل ذهنی است. این بیماری دربرگیرنده طیف وسیعی از ناتوانایی هایی است که با کاهش قدرت یادگیری و تاخیر رشد و تکامل ذهنی کودک همراه است. علت اختلالات اوتیستیک ناشناخته است  اما علایم آن قابل شناسایی است.

ویژگی های اصلی درخودماندگی را به طور کلی می توان به  نقص های اجتماعی، نقص های ارتباطی، علایق و رفتارهای تکراری، ناتوانی ها و توانایی های هوشی، نقایص حسی و ادراکی و نقایص شناختی  دسته بندی کرد. از علائم بارز دیگر اوتیسم می توان به بی توجهی کودک به نگاه های آشنا و بی تفاوتی او به کلام و ابراز محبت دیگران اشاره کرد. با توجه به اینکه علت ابتلا به این بیماری  هنوز مشخص نشده ،لذا تشخیص اینکه آیا دانش آموز به این اختلال مبتلا است یا نه کاری بسیار تخصصی و فقط با ارتباط مستمر اولیاء با پزشکان با تجربه امکان پذیر است.لازم به ذکر است که علائم بیماری و شدت ناتوانی که در آینده ایجاد می کند از فرد به فرد متفاوت است.

تخمین زده می شود که حدود ۶۰۰ هزار تن در انگلستان به درخودماندگی مبتلا هستند که ۸۰ هزار تن از آنان در سنین مدرسه به سر می برند . میزان شیوع درخودماندگی در بین پسران چهار برابر بیشتر از دختران است و در برخی موارد نیز دانش آموزان مبتلا به درخودماندگی مشکلات دیگری مانند کم شنوایی ، نابینایی یا عدم هماهنگی حرکتی هم دارند. تمامی این عوامل نیازهای آموزشی و دستیابی به اهداف درس تربیت بدنی مدارس تاثیر می گذارد.

در ایران آمار رسمی از مبتلایان به اوتیسم وجود ندارد اما شواهد نشان می دهند که آمار این بیماری در حال افزایش است. براساس برخی برآوردهای غیر رسمی یک درصد از کودکان ایرانی یعنی بیش از ۳۰۰ هزار تن به اوتیسم مبتلا هستند. این در حالی است که تمامی این کودکان در کنار دانش آموزان دیگر در مدرسه در حال تحصیل هستند و در بسیاری از مواقع در اثر عدم اطلاع دقیق از این بیماری روند یادگیری آنها تحت تاثیر قرار می گیرد. پرداختن به خصوصیات دانش آموزان مبتلا به این عارضه از حوصله این مقاله خارج است . برای آگاهی دقیق تر از ویژگی های کودکان اوتیسمی می توانید به سایت رسمی انجمن اوتسیم ایران مراجعه نمایید. فعالیت بدنی ورزشی در کاهش میزان پرخاشگری ، بیش فعالی و رفتارهای کلیشه ای و تکراری در کودکان مبتلا به درخودماندگی نقش به سزایی دارد و یک اجماع کلی در بین متخصصان وجود دارد که فعالیت بدنی و ورزش یک جزء اساسی برای آموزش این کودکان می باشد . برای اینکه به کیفیت لازم در آموزش درس تربیت بدنی برای کودکان مبتلا به درخودماندگی دست یابیم ضروری است که به استراتژی های ویژه آموزش برای این کودکان توجه داشته باشیم.
در این مقاله سعی شده است که برای اولین بار در ادبیات آموزشی درس تربیت بدنی در مورد نحوه تدریس و عوامل مهم تاثیر گذار بر تدریس درس تربیت بدنی به این دانش آموزان و به ویژه عامل ارتباط مطالبی مفید و مثمر ثمر برای تدریس درس تربیت بدنی ارائه شود.

-یادگیری اجتماعی
چگونگی ارتباط یک فرد با یک گروه با یادگیری پویای گروهی ارتباط دارد. دانش آموزان مبتلا به درخودماندگی در ارتباط های اجتماعی خود به طور منفعلانه عمل می کنند به طوریکه در موارد شدیدتر غالبا از هرگونه برقراری ارتباط با دیگران گریزان هستند. این دانش آموزان معمولا دیگران را غیر عادی ، نامناسب برای ارتباط و تکراری درک می کنند. همین عامل سبب می شود که آنان نتوانند تعاملات و فهم اجتماعی مناسبی داشته باشند.

-ارتباط اجتماعی
بسیاری از افراد مبتلا به اوتیسم مشکلات زیادی در ارتباط کلامی و غیر کلامی دارند. زمانی که یک فرد مبتلا به اوتیسم پرحرفی می کند در حقیقت دارد با زبان گفتاری که برای خودش جذاب است،باشما صحبت می کند.آنان ممکن است نتوانند افکار واحساسات خود را ابراز کنند. همچنین آنان غالبا قادر به درک مفاهیم چکیده وکوتاه ،اشاره ها،حالات چهره یا تن صدا نیستند. آنان از زبان اشاره ای خودشان که ممکن است عجیب و غیر معمول باشد ،استفاده می کنند.

-تصویرسازی(انعطاف پذیری افکار)
افراد مبتلا به اوتیسم معمولا در تصویر سازی ذهنی خود دچار مشکل هستند. این سبب می شود که این نوع دانش آموزان در فعالیت هایی مانند بازی با دیگر کودکان یا درک افکار با مشکل روبرو شوند.آنها معمولا بر روی اشیا بی جان و کم ارزش اطراف خود تمرکز می کنند و ممکن است برروی یک جسم به خصوص و یا یک کار معمولی وسواس به خرج دهند و به خطراتی که آنها را تهدید می کنند،توجهی نداشته باشند.این سه عامل سبب می شود که این دانش آموزان از نظر داشتن روابط اجتماعی ضعیف بوده و درحقیقت در ایجاد یک دوستی پایدار با همکلاسی های خود کاملا ناموفق باشند.این خطری است که منجر به تنهایی،گوشه گیری، منزوی شدن و یا حتی مورد تمسخر قرار گرفتن دیگران می شود. با توجه به فواید انکار ناپذیری که ورزش و فعالیت بدنی برای این دانش آموزان دارد، تغییر و ابداع استراتژی های جدید درس تربیت بدنی برای این دانش آموزان بسیار ضروری است.

عوملی که در تدریس درس تربیت بدنی برای دانش آموزان مبتلا به اوتیسم تاثیر گذار است عبارتند از:
۱-محیط: مشکلات مربوط به درک فضای آموزش منجر به انجام حرکات غیرقابل پیش بینی می شود.
۲-ارتباط: برای تفسیر پیام های کلامی به زمان بیشتری نسبت به دانش آموزان عادی نیاز دارند. این دانش آموزان توانایی فهم مفاهیم کوتاه وچکیده را ندارند.
۳-توجه به حواس: هرگونه صدا، لمس کردن، نور و بوی محیط بر پردازش اطلاعات و یادگیری این دانش آموزان اثر گذار است.
۴-سرعت یادگیری مهارت: زمان بیشتری برای یادگیری مهارت و به خاطرآوردن آن مورد نیاز است.
۵-مشکلات اجتماعی: درهمکاری، به اشتراک گذاشتن، یادگیری قوانین و گفتگو با دیگران دچار مشکل هستند.
۶-مشکلات مربوط به تعمیم دادن: ممکن است نیاز باشد فعالیت های مختلف برای انتقال مهارت و کاربرد محدود شده آن مجددا آموزش داده شود.
۷-مشکلات حرکتی عمده: در زمان کامل شدن تکالیف پیچیده، الگوگرفتن ممکن است مشکل باشد.
دانش آموزان مبتلا به اوتیسم در تفسیر و پردازش اطلاعات محیطی با دانش آموزان عادی متفاوت هستند و به طور کلی محیط یادگیری با توجه به نیازها و ویژگی های دانش آموز و مهارت مورد نظر می بایست متناسب باشد. برخی از نتایج این تفسیرها توسط این دانش آموزان عبارت است از:
–   به طور غیرطبیعی نسبت به تغییرات نور و صدا تغییر حالت می دهند.
–  در برابر بازخوردهای لمسی یا حرکات غیر دلخواه خود واکنش منفی نشان می دهند.
–   برای کنترل ،هماهنگی و استفاده  موثر از عضلات خود مشکل دارند.
بنابراین روش آموزش تربیت بدنی با هرگونه حرکت بدنی برای یک دانش آموز اوتیسمی متفاوت است. آنان برای تفسیر سیگنال های حواس خود در ارتباط با بدنشان مشکل دارند یا این که تفسیر سیگنال ها برایشان غیرممکن است و همین سبب می شود که آنها واکنش هایی مانند ترس،پرخاشگری و رفتارهای همآورد طلبانه از خود نشان دهند.
به منظور کمک به این دانش آموزان برای بهبود درک حواسشان، مدارس می توانند یکی از جنبه های درمان یکپارچه حسی محسوب شوند.درس تربیت بدنی هم می تواند ساختاری را فراهم نماید تا با انگیزه کارهای گروهی، نیازهای حسی این دانش آموزان را مورد توجه قرار دهد.یکپارچگی حواس به معنای حواس عمومی شنوایی، بینایی، لامسه، بویایی و چشایی است. با این حال سیستم حسی دیگری نیز برای عملکرد طبیعی مورد نیاز ایت که شامل سیستم های پیشرفت حس عمقیAnchor[1] و دستگاه دهلیزیAnchor[2]است.

-سیستم حس عمقی
توانایی مغز برای تشخیص موقعیت در فضا می باشد. مغز اطلاعات را از حواس جمع آوری کرده و سپس این اطلاعات را به منظور مقایسه با یک نقشه مجازی یا یک الگو از بدن ، که در حافظه ما ذخیره شده است ، مقایسه می کند. نتیجه این است که ما می فهمیم که کجا هستیم ؛ برای مثال بدون اینکه به اعضای بدن خود (دست یا پا) نگاه کنیم می توانیم بدویم یا یک توپ را بشوتیم. برای انجام این کار از تمامی حواس استفاده می شود که با بیرون (از طریق بینایی ،شنوایی ، بویایی) و درون (لامسه،گیرنده های کششی در عضلات) ارتباط دارند.

-دستگاه دهلیزی
سیستم دستگاه دهلیزی ( که مکانیسم تعادل نیز نامیده می شود) سیستم یکپارچه در مغز است که اطلاعات دریافتی از دیگر سیستم ها را اصلاح و هماهنگ می کند. این کار برای پردازش مستقیم یا غیر مستقیم اطلاعاتی که بر رفتارهای ما اثر گذار است ، بسیار حیاتی است.
حساسیت پایین دستگاه دهلیزی غالبا باعث زمختی حرکات ، لغزیدن، افتادن یا ضربه ناگهانی به اشیاء می شود. با این حال دانش آموزان اوتیسمی برای ورزش های پرتحرک بسیار مناسب هستند اما نشستن آنها در یک جای ثابت، ساکت بودن یا تمرکز بر تکالیف یا فعالیت هایی که به توجه زیاد و موقعیت های ایستادن نیاز دارند، بسیار مشکل است.حساسیت بالای سیستم دستگاه دهلیزی باعث ایجاد احتیاط بیش از حد برای انجام هرگونه حرکت می شود که مانعی برای آموزش تربیت بدنی به خصوص در الگوهای حرکتی ایستا و نیازمند توجه محسوب می شود. بهبود چرخه ی حسی یا فعالیت های مربوط به محتوای آموزش درس تربیت بدنی یک استراتژی مهم برای حمایت از دانش آموزان مبتلا به اوتیسم است.

-چرخه حسی چیست؟
یک چرخه حسی شامل فعالیت ها یا تمرین هایی است که دانش آموز را از نظر بدنی و حسی حمایت می کند. بنابراین چرخه های حسی آن دسته از فعالیت ها یا اهداف۵ تا۱۰ دقیقه ای هستند که از آن ها در درس تربیت بدنی می توان به عنوان الگوی فردی یا برنامه ی درسی استفاده کرد. فعالیت هایی که در درس تربیت بدنی اثر زیادی در پیشرفت سیستم حس عمقی و دستگاه دهلیزی دارند عبارتند از: ژیماستیک،حرکات ریتمیک و دو و میدانی.
فعالیت هایی هم که به توسعه و بهبود سیستم های حس عمقی و دستگاه دهلیزی می انجامند شامل موارد زیر است:

تاب بازی
ماساژعمقی(طوری که برای دانش آموز مناسب و اختصاصی باشد)
حرکات درشتAnchor[3]: پرش زیگزاگ، زانو بلند  و غیره
چرخیدن به دور یک دایره
تاب خوردن بر میله بارفیکس
پرش روی ترامپولین

-ارتباط
ارتباط یکی از عوامل مهم و اثر گذار بر کیفیت آموزش برای دانش آموزان مبتلا به اوتیسم می باشد. برای معلمان تربیت بدنی که تجربه کار با این دانش آموزان را ندارند ، ارتباط برقرار کردن برای آنها کاری سخت و مشکل می باشد. زمانی که با دانش آموزان مبتلا به اوتیسم مواجه می شویم بسیار اهمیت دارد که با تکنیک های ارتباطی موثر آشنایی کافی داشته باشیم. فنون مربوط بر ارتباط موثر را می توانید در نمودار سلسله مراتب ارتباطی مشاهده کنید.

صرف نظر از کاهش یا افزایش سلسله مراتب ارتباطی ، سطح و نوع ارتباط از عواملی محسوب می شود که بر دیگر عومل خارجی همانند مکان، فعالیت و تکلیف آموزش داده شده اثر می گذارد. بنابراین نکته ای که حائز اهمیت است،این است که سلسله مراتب به صورت مداوم و در یک سطح زمان اختصاصی برای کمک به آموزش نو آموز استفاده می شود.

استقلال:

تکلیف بدون هیچ اجباری از جانب شما انجام می شود

دستورات غیر مستقیم شفاهی: به کودک برخی موارد مورد انتظار را بگویید اما نگویید برای چه دلیل مانند:کار بعدی چیه؟
دستورات مستقیم شفاهی: یک عبارت مستقیم شفاهی است که می گوییم چه انتظاری از کودک داریم مانند: توپ را به هدف بزن.
ژست: نشانه گذاری از راه دیداری و یا گفتگوی مستقیم او را به فعالیت وا دارید.
مدل سازی: این کار به راحتی به کودک می فهماند که چه چیزی از او انتظار دارید. شما به طور فیزیکی هیچ تماسی با کودک ندارید. برای این منظور کودک باید بداند که چطور تقلید کند.
کمک کردن به بخشی از بدن: به این معنی است که قسمتی از بدن کودک را مورد حمایت قرار دهید.به عنوان مثال برای انجام پرش به او کمک کنید.
کمک به تمام بدن: به طور کامل برای انجام حرکت،کودک را مورد حمایت بدنی قرار دهید.به عنوان مثال برای پرتاب یک توپ یا بالا بردن بدن در حرکت پرش به او کمک کنید.

نمودار ۱- سلسله مراتب ارتباطی: هرچقدر سطح آموزشی به سمت بالای نمودار پیش می رود سطح پیشرفت و استقلال مهارتی دانش آموز بیشتر می شود.

-ارتباط تصویری
ارتباط تصویری برای آموزش دانش آموزان مبتلا به اوتیسم بسیار ابزار مفیدی است. با این روش که تبادل تصویری در سیستم ارتباطی نام دارد، دانش آموز می تواند دستورات مشخصی را از روی تصاویر درک کند. سه روش معمول برای برقراری ارتباط تصویری عبارت است از:

استفاده از اشیاء واقعی
نشانه ها به همراه کلمات
حفظ استفاده از کلمات

-ارتباط کلامی

ارتباط کلامی با ارتباط تصویری از نظر پیچیدگی اطلاعات دریافتی کاملا متفاوت است. صحبت کردن به همراه یک لهجه به خصوص ، زمان غیر دقیق یا عمومی باعث اختلال در فهم مفاهیم می شود.ارتباط کلامی را می توان با استفاده از ژست ها و علائم ارتقاء دارد.
به طور کلی برای ارتباط مناسب با این دانش آموزان رعایت نکات زیر ضروری است:
۱-وارد دنیای این دانش آموزان بشوید و آنها را درک کنید ، دنیای دانش آموزان اوتیسمی با دنیای دانش آموزان عادی کاملا متفاوت است و سر شار از اطلاعات محیطی است.
۲- از به کار بردن مخفف کلمات اجتناب کنید.کلمات را به صورت واضح ، شمرده و بدون کنایه سازی در جملات به کار ببرید.
۳- از تغییرات نور ، صدا و تجهیزات ورزشی به صورت مکرر بپرهیزید. سعی کنید محیط پایدار و قابل اطمینان و به دور از نور های درخشنده و سایه برای آنها به وجود بیاورید.
۴-بازخورد پیشرفت های مهارتی دانش آموزان را در هر جلسه تمرینی از طریق علایم و نشانه های قابل درک به آنها  ارائه دهید.
۵-برای آموزش مهارت ها پر حرفی نکنید. سعی کنید بیشتر از علایم و نشانه ها استفاده کنید.
۶- از دانش آموز بخواهید که قبل از انجام هر مهارت اسم خود را برای شما بازگو کند.
۷-بر وری مهارت هایی که کمتر پیچیده هستند تمرکز کنید.
۸-از تشویق های ویژه برای هر دانش آموز استفاده کنید تا کیفیت آموزش بیشتر شود.

امیر اشراقی :دکتری تخصصی تربیت بدنی

منابع:

۱-Filipek PA, et al. Practice parameter: screening and diagnosis of autism: report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology and the Child Neurology Society. Neurology 2000 Aug;55(4):468-79. Reaffirmed July 2010.

۲-Brasic JR, Holland JA. Reliable classification of case-control studies of autistic disorder and obstetric complications. Journal of Developmental and Physical Disabilities. 2006;18:355-381.

۳-Ecker C, Suckling J, Deoni SC, Lombardo MV, Bullmore ET, Baron-Cohen S, et al. Brain anatomy and its relationship to behavior in adults with autism spectrum disorder: a multicenter magnetic resonance imaging study. Arch Gen Psychiatry. Feb 2012;69(2):195-209.

۴-Cauda F, Geda E, Sacco K, D’Agata F, Duca S, Geminiani G, et al. Grey matter abnormality in autism spectrum disorder: an activation likelihood estimation meta-analysis study. J Neurol Neurosurg Psychiatry. Dec 2011;82(12):1304-13.

۵-Glasson EJ, Bower C, Petterson B, de Klerk N, Chaney G, Hallmayer JF. Perinatal factors and the development of autism: a population study. Arch Gen Psychiatry. Jun 2004;61(6):618-27.

۶-Brooks M. Autism Risk Linked to Maternal Thyroid Dysfunction. Available at http://www.medscape.com/viewarticle/809718. Accessed August 27, 2013.

۷-Dawson G, Jones EJ, Merkle K, Venema K, Lowy R, Faja S, et al. Early behavioral intervention is associated with normalized brain activity in young children with autism. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. Nov 2012;51(11):1150-9.

Anchor[1]-proprioceptive sensory system

Anchor[2]-Vestibular System

Anchor[3]- Gross motor